Φίλιπποι

Αρχαία πόλη της Μακεδονίας, ΒΔ της Καβάλας, η οποία ιδρύθηκε (με το όνομα Κρηνίδες) το 360/59 π.Χ., γνώρισε αξιόλογη ανάπτυξη στα χρόνια της μακεδονικής κυριαρχίας, έζησε και άκμασε ως ρωμαϊκή πόλη περίπου επί τρεις αιώνες, δέχτηκε πρώτη στην Ευρώπη το κήρυγμα του χριστιανισμού από τον απόστολο Παύλο και ίδρυσε την πρώτη χριστιανική εκκλησία. Σήμερα στον χώρο των Φ. σώζονται επιβλητικά ερείπια όλων των περιόδων της ιστορίας τους. Ιστορία. Το 360/59 π.Χ. Θάσιοι άποικοι με αρχηγό τον εξόριστο Αθηναίο πολιτικό Καλλίστρατο ίδρυσαν στην πεδιάδα των Φ. την πόλη Κρηνίδες, 16 χλμ. ΒΔ της Καβάλας και 2 χλμ. ΒΔ του προϊστορικού οικισμού Ντικελί-Τας, που μπορεί να θεωρηθεί μακρινός πρόγονος της πόλης. Το όνομα Κρηνίδες οφειλόταν, σύμφωνα με τον Αππιανό, στις άφθονες πηγές νερού που αναβλύζουν στους πρόποδες του οχυρού λόφου όπου χτίστηκε η πόλη. Δεν ήταν μόνο η παροιμιώδης για την ευφορία της γη του Δάτου, όπως λεγόταν ολόκληρη η πεδινή περιοχή, που είχε προσελκύσει τους Θάσιους. Μόλις τότε είχαν ανακαλυφτεί, πολύ κοντά στην πόλη, σε έναν λόφο αφιερωμένο στον Διόνυσο, πίσω από τον λόφο της ακρόπολης, πολύ πλούσια μεταλλεία χρυσού. Τέσσερα χρόνια μετά την ίδρυσή τους, το 356 π.Χ., οι Κρηνίδες απειλούνται σοβαρά από τους Θράκες που κατοικούν στη γύρω περιοχή. Οι κάτοικοι ζητούν τότε βοήθεια από το βασιλιά της Μακεδονίας Φίλιππο B’, που μόλις είχε καταλάβει την Αμφίπολη. Eκείνος, διακρίνοντας αμέσως τη στρατηγική και οικονομική σημασία που είχε η νεόχτιστη πόλη για την πραγματοποίηση των σχεδίων του, σπεύδει να βοηθήσει: καταλαμβάνει τις Κρηνίδες, εγκαθιστά στην πόλη νέους Μακεδόνες αποίκους αυξάνοντας έτσι τον πληθυσμό της, την οχυρώνει και της δίνει το όνομά του: έτσι δημιουργήθηκε η μακεδονική πόλη Φ. Συγχρόνως ο Φίλιππος εκμεταλλεύτηκε εντατικά τα νέα χρυσωρυχεία, που είχαν το όνομα Άσυλα, και έφτασαν να του αποδίδουν χίλια τάλαντα το χρόνο, ενώ εγκατέστητησε στους Φ. ένα από τα νομισματοκοπεία του, στα οποία κόπηκαν οι περίφημοι στατήρες του, οι φιλίππειοι. Κατά την πληροφορία του Θεόφραστου, ο οποίος γνώριζε καλά την περιοχή των Φ., με την εγκατάσταση των Μακεδόνων αποίκων εκτελείται ένα μεγάλο τεχνικό έργο: η αποξήρανση των βάλτων που κάλυπταν μεγάλο τμήμα της πεδιάδας. Η πληροφορία επιβεβαιώνεται κι από μια κομματιασμένη επιγραφή των Φ. (τοπικό μουσείο), στην οποία διαφαίνεται η προσωπική επέμβαση του Μεγάλου Αλεξάνδρου στο θέμα της αποξήρανσης των ελών. Οι γνώσεις μας για την ιστορία της πόλης κατά τη διάρκεια της μακεδονικής κυριαρχίας είναι ελάχιστες: περιορίζονται στα μνημεία και στις λίγες έως τώρα επιγραφές που είναι γνωστές. Ένα ψήφισμα του Φιλίππου, των μέσων του 3ου αι. π.Χ., που βρέθηκε στην Κω, αναφέρεται στους θεωρούς του νησιού, που πήγαν στους Φ. να κηρύξουν την εκεχειρία και τον εορτασμό των Ασκληπιείων. Η τοπική βουλή απένειμε στους θεωρούς διάφορες τιμές και ενέκρινε να τους συνοδεύσει τιμητικά κατά την αναχώρησή τους ένα στρατιωτικό απόσπασμα έως τη Νεάπολη (Καβάλα). Με την πάροδο των αιώνων οι τόσο αξιόλογοι αρχικά Φ. φαίνεται να χάνουν τη σημασία τους, και την εποχή της ρωμαϊκής κυριαρχίας στην Ελλάδα δεν είναι παρά μια μικρή πόλη. Έτσι, όταν μετά την ήττα του Περσέα η Μακεδονία χωρίζεται (168/7 π.Χ.) σε τέσσερις διοικητικές περιφέρειες, τις μερίδες, πρωτεύουσα της πρώτης δεν είναι οι Φ., αλλά η Αμφίπολις. Το όνομα των Φ. όμως θα αποκτήσει φήμη σε όλο τον αρχαίο κόσμο το 42 π.Χ., όταν, κατά τη διάρκεια των εμφυλίων πολέμων των Ρωμαίων, θα δοθεί εκεί η κοσμοϊστορική μάχη των Φ. (βλ. στο τέλος του λήμματος), η οποία, εκτός από τις συνέπειες που είχε για τη Ρώμη, αποτελεί σταθμό στην ιστορία της πόλης. Αμέσως μετά τη μάχη τόσο ο Αντώνιος όσο και ο Οκταβιανός εγκαταθιστούν εδώ παλαίμαχους στρατιώτες και Ρωμαίους από την Ιταλία και ιδρύουν τη ρωμαϊκή αποικία Colonia Augusta Julia Philippensis. Ο νέος πληθυσμός, που εγκαταστάθηκε μέσα στην πόλη αλλά και σε πολυάριθμες κώμες στην πεδιάδα, έως τους πρόποδες των γύρω βουνών, με τη λατινική του γλώσσα, τη διοίκηση, τους θεσμούς και τη θρησκεία του θα δώσει στους Φ. περίπου για τρεις αιώνες τον χαρακτήρα ρωμαϊκής πόλης. Οι θρησκευτικές δοξασίες των αρχαιότερων κατοίκων της περιοχής, Θρακών και Ελλήνων, αναμειγνύονται τώρα με τις ρωμαϊκές, καθώς και με τα θρησκευτικά ρεύματα της Ανατολής, που έφταναν έως τους Φ. με τις θαλάσσιες επικοινωνίες και με την Εγνατία οδό. Τελευταία, θα φτάσει η χριστιανική θρησκεία και το σύμβολό της, ο σταυρός, θα βρει τη θέση του ανάμεσα στα υπαίθρια ειδωλολατρικά ιερά των βράχων. Μια μέρα του φθινόπωρου-χειμώνα του 49/50 μ.Χ. ένα ιστιοφόρο αποβιβάζει στο επίνειο των Φ., τη Νεάπολη, τους αποστόλους Παύλο, Σίλα, Τιμόθεο και πιθανώς τον Λουκά, συγγραφέα των Πράξεων των Αποστόλων. Από τη Νεάπολη, ακολουθώντας την Εγνατία οδό, φτάνουν σε λίγες ώρες στους Φ. Οι Πράξεις των Αποστόλων (XIV, 8 - 16) δίνουν μια ζωντανή εικόνα των ημερών που έμεινε ο Παύλος στην πόλη, μιλώντας για τις κινήσεις του, το κήρυγμα στην εβραϊκή συναγωγή, το βάπτισμα της πρώτης χριστιανής, της προφυροπώλιδας Λυδίας, τη θεραπεία της δαιμονισμένης σκλάβας, τη σύλληψη του Παύλου και του Σίλα, την προσαγωγή στους άρχοντες, τη φυλάκισή τους και την αναχώρησή τους για τη Θεσσαλονίκη. Οι κάτοικοι των Φ. ήταν οι πρώτοι στην Ευρώπη που άκουσαν το κήρυγμα της νέας θρησκείας και αυτοί ίδρυσαν την πρώτη μικρή χριστιανική εκκλησία. Η νέα θρησκεία χρησιμοποιεί την ελληνική γλώσσα, η οποία από τον 3o αι. ξαναπαίρνει τη θέση της, όπως μαρτυρούν οι επιγραφές των Φ., εκτοπίζοντας τη λατινική των Ρωμαίων αποίκων. Με την αναγνώριση του χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας του βυζαντινού κράτους οι Φ. γίνονται έδρα μητρόπολης με εξαρτημένες από αυτή 5-7 επισκοπές. Ωστόσο η ειρήνη και η ασφάλεια, που είχε εξασφαλίσει στις αρχαίες πόλεις η Pax romana, κλονίζονται κάθε τόσο. Τα βαρβαρικά φύλα, που από τον 4o αι. και εξής εισβάλλουν αδιάκοπα στα εδάφη του βυζαντινού κράτους, φτάνουν και στους Φ. Το 473 πλησιάζουν στην πόλη και πυρπολούν τα προάστιά της οι Γότθοι. Ακολουθούν, τον 7o και 8o αι., οι σλαβικές επιδρομές. Λίγο αργότερα, το 837, κυριεύουν, σε μια από τις επιδρομές τους, τους Φ. οι Βούλγαροι, οι οποίοι γράφουν στα ελληνικά το χρονικό της νίκης τους στον μαρμάρινο στυλοβάτη της βασιλικής Β. Οι Βούλγαροι αποσύρονται από την περιοχή της Ανατολικής Μακεδονίας, η οποία στο τέλος του 9ου αι. οργανώνεται στο Θέμα του Στρυμόνα με διοικητή-στρατηγό, ενώ γύρω στα 963 – 969 τα τείχη των Φ. ανοικοδομούνται και χτίζονται οι οχυρώσεις της ακρόπολής τους. Αργότερα, το 1004, καθώς και στα ακόλουθα χρόνια, περνούν από την πόλη οι δυνάμεις του Βασιλείου B’, που εκστρατεύουν θριαμβευτικά εναντίον των Βουλγάρων. Οι Φ. διαδραματίζουν τον ιστορικό τους ρόλο, καθώς αναφέρονται συχνά από τους σύγχρονους συγγραφείς, στα χρόνια των σταυροφοριών, της φραγκοκρατίας, καθώς και κατά την τελευταία περίοδο της ζωής του Βυζαντίου. Η άλωση των Σερρών το 1383, της Θεσσαλονίκης και της Καβάλας το 1387 δηλώνει την αρχή της τουρκοκρατίας σε ολόκληρη την περιοχή. Πότε και γιατί ερημώθηκαν οι Φ. δεν είναι γνωστό· είναι όμως πιθανό η εγκατάλειψή τους να οφείλεται στα έλη της περιοχής, που απλώνονται έως τα τείχη της πόλης. Για ερείπια της πόλης μιλούν οι λόγιοι περιηγητές Κυριάκος Αγκωνίτης και Ιωάννης Λάσκαρις, που επισκέφθηκαν τη θέση μεταξύ 1426 και 1430 ο πρώτος και το 1491 ο δεύτερος. Οπωσδήποτε μεταξύ 1546-49, εποχή που επισκέφθηκε τους Φ. ο Γάλλος περιηγητής Πιερ Μπελόν, η θέση ήταν έρημη: διέρκινε μόλις πέντε σπίτια, και αυτά όμως έξω από τα τείχη. Μνημεία. Η επιστημονική έρευνα και μελέτη της θέσης και των μνημείων των Φ. άρχισε με τους Γάλλους L. Heuzey-Η. Daumet, επικεφαλής επιστημονικής αποστολής, το 1861. Συστηματικές ανασκαφές άρχισε το 1914 η Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή της Αθήνας με τους Ch. Avezou και Ch. Picard, οι οποίες συνεχίστηκαν με διακοπές έως το 1937. Από το 1956 οι ανασκαφές συνεχίζονται με Έλληνες αρχαιολόγους. Αποτέλεσμα των εργασιών ήταν η αποκάλυψη μεγάλων τμημάτων και αξιόλογων μνημείων της πόλης. Από τα αρχαιότερα μνημεία των Φ. είναι τα τείχη, που έχτισε ο Φίλιππος B’, σύμφωνα με το ισοδομικό σύστημα, μήκους περίπου 3,5 χλμ. Περιβάλλουν την κορυφή του λόφου της ακρόπολης με τις νότιες πλαγιές του, καθώς και μεγάλο τμήμα της παρακείμενης πεδινής έκτασης, όπου αποκαλύφθηκαν τρεις οχυρές πύλες, που τις προστάτευαν πύργοι. Δύο από αυτές, η πύλη της Νεαπόλεως, στο ανατολικό τείχος, και η πύλη των Κρηνίδων στο δυτικό, ήταν οι πιο αξιόλογες, γιατί από αυτές περνούσε ο δρόμος που οδηγούσε στο εσωτερικό της Θράκης και στο λιμάνι της Νεάπολης. Στην εποχή των τειχών ανήκει και το αρχαιότερο οικοδόμημα του θεάτρου, από το οποίο διατηρούνται οι όμορφοι, ισοδομικά χτισμένοι τοίχοι των παρόδων και η κυκλική ορχήστρα. Με την αύξηση και τη διαφοροποίηση του πληθυσμού κατά τη ρωμαϊκή αποίκιση και την αλλαγή των θεαμάτων έγιναν μεγάλες μετατροπές στο ίδιο αυτό θέατρο, που φαίνεται να πραγματοποιήθηκαν στο β’ μισό του 2ου και στα μέσα του 3ου αι. μ.Χ. Τότε χτίστηκαν τα διαμερίσματα της σκηνής με τον πλούσιο αρχιτεκτονικό διάκοσμο, διευθετήθηκε η ορχήστρα σε αρένα για θηριομαχίες και αγώνες μονομάχων και προστέθηκαν νέες σειρές εδωλίων στο ψηλότερο μέρος του κοίλου. Στην αρχαιότερη περίοδο της ιστορίας των Φ., που αντιστοιχεί με την κλασική και την ελληνιστική εποχή, ανήκουν το ιερό της Άρτεμης και του Απόλλωνα Κωμαίου (δηλαδή του προστάτη των κωμών), ο περίβολος του οποίου αποκαλύφθηκε κατά ένα μέρος στα βόρεια της βασιλικής Β, ένα αταύτιστο ιερό ή ηρώο, οικοδομημένο στο φυσικό άνδηρο της βασιλικής Α, και ένα ηρώο, που έχει ανασκαφεί κάτω από το παλαιοχριστιανικό οκτάγωνο και αποτελείται από υπόγειο καμαροσκέπαστο μακεδονικό τάφο, πάνω στον οποίο υψώνεται ναόσχημη οικοδομή. Ο κιβωτιόσχημος τάφος, που αποκαλύφθηκε κάτω από το δάπεδο, ανήκε στον αφιερωμένο νέο Ευηφένη Εξηκέστου και περιείχε πλούσια χρυσά κοσμήματα (Μουσείο Καβάλας). Κατά τη ρωμαϊκή εποχή, και ιδίως στα χρόνια των Αντωνίνων, στους Φ. ανθούν οι τέχνες και χτίζονται μεγάλες μαρμάρινες οικοδομές, που αλλάζουν την όψη της πόλης. Στο κέντρο, σε χώρο που κατείχαν ιδιωτικές κατοικίες, τόσο κατά την ελληνιστική περίοδο όσο και κατά την πρώιμη ρωμαϊκή, υψώθηκαν, κατά το β’ μισό του 2ου αι. μ.Χ., τα οικοδομήματα του forum, που αποτελούσε το πολιτικό, θρησκευτικό και εμπορικό κέντρο της αποικίας: τα οικοδομήματα αυτά, χτισμένα γύρω από μια τετράγωνη πλακοστρωμένη πλατεία, διαστάσεων 100 x 50 μ., αποτελούν μαζί με αυτή ένα μνημειακό σύνολο μήκους 148 μ. και πλάτους 70 μ. Κατά μήκος της βόρειας πλευράς του περνά η Εγνατία οδός, που αποτελούσε την κύρια οδική αρτηρία των Φ. Στη βόρεια αυτή πλευρά αποκαλύφθηκαν το βήμα για τις δημηγορίες και δύο πολύ μεγάλες κρήνες. Στη βορειοδυτική και στη βορειοανατολική γωνία υπάρχουν δύο κορινθιακοί ναοί, αφιερωμένοι στον αυτοκράτορα Αντωνίνο τον Ευσεβή, στην αυτοκράτειρα Φαυστίνα και στον Δαίμονα (Genius) της αποικίας. Από τον πλούσιο αρχιτεκτονικό και πλαστικό διάκοσμο των ναών προέρχονται δύο αγάλματα Νικών σε πτήση (γωνιακά ακρωτήρια) και ένα άγαλμα Αθηνάς φειδιακού τύπου (κεντρικό ακρωτήριο), που εκτίθενται στο Μουσείο Φιλίππων. Τα διοικητικά κτίρια της αποικίας, η τοπική βουλή (Curia) και η αγορανομία βρίσκονται στη δυτική πλευρά του forum, ενώ η ανατολική στέγαζε τους χώρους μιας βιβλιοθήκης. Ολόκληρη η νότια πλευρά κατέχεται από μια μεγάλη στοά, χωρισμένη κατά μήκος από έναν ενδιάμεσο τοίχο, σε δύο μέρη· στο βάθος της βρέθηκαν δωμάτια που χρησίμευαν για εργαστήρια ή αποθήκες. Έξω από τη νότια πλευρά του forum αποκαλύφθηκε μια σειρά με άλλα καταστήματα και μια πλατιά πλακοστρωμένη οδός, παράλληλη προς την Εγνατία, η οποία χωρίζει το forum από το εμπορικό κέντρο της πόλης, την εμπορική αγορά, από ένα αταύτιστο οικοδομικό τετράγωνο και από την παλαίστρα. Στην παλαίστρα, εκτός από ένα μικρό αμφιθέατρο, τις αίθουσες και τους χώρους των ασκήσεων και των συγκεντρώσεων των αθλητών, αποκαλύφθηκαν άριστα διατηρημένα ομαδικά αποχωρητήρια, για την καθαριότητα των οποίων χρησιμοποιούνταν τρεχούμενο νερό. Στο νοτιότερο τμήμα της πόλης οι ανασκαφές αποκάλυψαν τα λουτρά, χτισμένα γύρω στο 250 μ.Χ., που είχαν αίθουσες ψυχαγωγίας και συγκεντρώσεων, αποδυτήρια και διαμερίσματα ζεστού και κρύου μπάνιου. Το ψηφιδωτό δάπεδο μιας μεγάλης αίθουσας έφερε παραστάσεις με διάφορα θηρία που κατασπάραζαν τη λεία τους ή πουλιά και ζώα που απεικονίζονταν με μια αίσθηση νατουραλιστική ανάμεσα σε κλαδιά δέντρων. Στους πρόποδες και στις νότιες πλαγιές του λόφου ήρθαν στο φως το ιερό των Αιγυπτίων θεών Σεράπιδος και Ίσιδος, το ιερό του θεού Σιλβάνου και εντοπίστηκαν διάφορα υπαίθρια ιερά με ανάγλυφες στους βράχους τις μορφές των θεών που λατρεύονταν σε αυτά. Με την επικράτηση του χριστιανισμού υψώνονται στους Φ. μεγάλα και πολυτελή παλαιοχριστιανικά μνημεία, που έδωσαν νέα όψη στην πόλη. Η βασιλική Α’, χτισμένη γύρω στο 500, σε φυσικό άνδηρο του λόφου που δεσπόζει του forum, είναι από τα μεγαλύτερα (130 χ 50 μ.) και σημαντικότερα. Λίγες δεκάδες μέτρα δυτικά από το αίθριό της αποκαλύφθηκε, κατά τις εργασίες θεμελίωσης του μουσείου, και νέα πολύ αξιόλογη βασιλική, με πλούσιο αρχιτεκτονικό διάκοσμο. Ν του forum, στον χώρο της αγοράς, υψώνεται γύρω στο 550 η βασιλική Β’, που ανήκει στον τύπο της βασιλικής με τρούλο. Ως πρότυπά της για τον αρχιτεκτονικό τύπο και τη διακόσμηση χρησίμευσαν οι περίφημες εκκλησίες της Κωνσταντινούπολης Αγία Σοφία και Αγία Ειρήνη. Αξιόλογα δείγματα διακοσμητικής τέχνης είναι τα κιονόκρανα, τα επιθήματα και τα επίκρανα, στολισμένα με φύλλα άκανθας, βαθιά σκαλισμένα με το τρυπάνι. Από τα εντυπωσιακότερα και μεγαλύτερα παλαιοχριστιανικά μνημεία των Φ. είναι ένα σύνθετο μνημειακό συγκρότημα, το Οκτάγωνο, που ανασκάπτεται τα τελευταία χρόνια: το αποτελούν ένας παλαιοχριστιανικός οκτάγωνος ναός, στοά, πρόπυλα, αποθήκες και δεκάδες χώρων και διαμερισμάτων, που πιθανώς ανήκουν στο επισκοπείο. Τα κτίρια αυτά μαρτυρούν πόσο σημαντική ήταν η χριστιανική εκκλησία, αλλά και πόση οικονομική άνεση είχαν οι κάτοικοι των Φ. μάχη των Φίλιππων. Έγινε τον Οκτώβριο του 42 π.Χ., περίπου 3,5 χλμ. Δ των Φ., μεταξύ των δυνάμεων των δημοκρατικών Βρούτου και Κάσσιου και της τριανδρίας Αντωνίου, Οκταβιανού και Λέπιδου. Η κάθε παράταξη χρησιμοποίησε στη μάχη 19 λεγεώνες (περίπου 80.000 πεζούς) και επιπλέον 20.000 ιππείς οι δημοκρατικοί και 13.000 η τριανδρία. Στην πρώτη σύγκρουση το αποτέλεσμα έμεινε αμφίρροπο: ο Αντώνιος κατέλαβε το στρατόπεδο του Κάσσιου και ο Βρούτος το στρατόπεδο του Οκταβιανού. Ο Κάσσιος, απελπισμένος από την έκβαση, κατέφυγε στην ακρόπολη των Φ. και έθεσε τέρμα στη ζωή του. Η τελική σύγκρουση, άγρια και φονική, γίνεται τρεις βδομάδες αργότερα (23 Οκτωβρίου): η παράταξη του Βρούτου κάμπτεται, οι δυνάμεις του σκορπίζονται στα βουνά ή διαφεύγουν στη θάλασσα και ο ίδιος, ακολουθούμενος από πολυάριθμους στρατιώτες και αφοσιωμένους φίλους, εγκαταλείπει το στρατόπεδό του και αποσύρεται στα υψώματα, με το δίλημμα να επιστρέψει σε αυτό ή να προχωρήσει στη Νεάπολη (Καβάλα), όπου ήταν αγκυροβολημένος ο στόλος του. Απαισιόδοξος όμως για την έκβαση του αγώνα, ζητά από τον φίλο του Στράτωνα να τον σκοτώσει. Αναφέρεται πως λίγο πριν πεθάνει, γεμάτος απογοήτευση, είπε τα περίφημα εκείνα επιγραμματικά λόγια: «Ω τλήμον αρετή, λόγος άρ’ ήσθ’· εγώ δέ σε ως έργον ήσκουν· συ δ’ άρ’ έδούλευες τύχη». Νικητής στην στρατιωτική σύγκρουση αναδεικνύεται ο Αντώνιος. Τελικά όμως την ουσιαστική νίκη, την πολιτική, θα την κερδίσει ο Οκταβιανός, ο οποίος θα γίνει ο πρώτος αυτοκράτορας στη Ρώμη, θέτοντας τέλος στη δημοκρατία. Το θέατρο είναι από τα παλαιότερα μνημεία των Φιλίππων: η αρχική οικοδόμηση του αποδίδεται στο Φίλιππο Β’, υπέστη όμως μεγάλες μετατροπές κατά τον 2o και 3o μ.Χ. αιώνα. Οι Φίλιπποι με το Παγγαίο στο βάθος. Ερείπεια από το Οκτάγωνο, ένα σύνθετο μνημειακό συγκρότημα που συγκαταλέγεται στα εντυπωσιακότερα παλαιοχριστιανικά μνημεία των Φιλλίππων. Κιονόκρανο με επίθημα από τη βασιλική Β, του 550 μ.Χ. περίπου. Η επιφάνειά του καλύπτεται από πλατιά φύλλα άκανθας, σκαλισμένα βαθιά, έτσι που να μοιάζουν με δαντέλα. Ως πρότυπά του χρησίμευαν τα περίφημα παρόμοια κιονόκρανα της Αγίας Σοφίας της Κωνσταντινούπολης. Τα εκτεταμένα ερείπεια της πόλης των Φιλίππων: μπροστά η παλαιοχριστιανική βασιλική Α’, στο μέσο το φόρουμ και πιο πίσω η βασιλική Β’. Στο βάθος απλώνεται η πεδιάδα όπου έγινε η μεγάλη σύγκρουση του ρωμαϊκού εμφυλίου. Άγαλμα Αθηνάς φειδιακού τύπου με την αιγίδα στο στήθος, κεντρικό ακρωτήριο ενός από τους κορινθιακούς ναούς του forum, της εποχής του Μάρκου Αυρήλιου. Το αριστερό χέρι θα στηριζόταν σε δόρυ και το χαμηλωμένο δεξί στην ασπίδα. Ανδριάντας υπερφυσικού μεγέθους, άρχοντα ή άλλου επισήμου, που βρέθηκε στο χώρο της Εμπορικής Αγοράς και χρονολογείται στον 2o μ.Χ. αιώνα. Γενική άποψη της Αγοράς στον αρχαιολογικό χώρο των Φιλίππων. Άγαλμα της θεάς Νίκης της εποχής του αυτοκράτορα Μάρκου Αυρήλιου, εξαιρετικής τέχνης και αξιοπρόσεχτης συνολικής δομής. Η παλαιοχριστιανική βασιλική Β’ ή βασιλική του Ντιρεκλέρ (όπως λεγόταν κατά την τουρκοκρατία από τους πεσσούς-στύλους της) ήταν το μόνο ορατό μνημείο των Φιλίππων πριν τις ανασκαφές. Στην οικοδόμηση του χρησιμοποιήθηκαν μάρμαρα προγενέστερων μνημείων (εμπορικής αγοράς, παλαίστρας) των οποίων κατέλαβε τη θέση. Ανήκει στον τύπο της βασιλικής με τρούλο και χρονολογείται γύρω στο 550. Τα ερείπια της, επιβλητικά σε όγκο, μαρτυρούν την αρχική μεγαλοπρέπειά της. Τμήμα ψηφιδωτού από τα λουτρά, που χρονολογείται γύρω στο 250 μ.Χ. Oι Μακεδόνες εργάστηκαν για την αποξήρανση των τεναγών, που κάλυπταν μεγάλο τμήμα της πεδιάδας των Φιλίππων. Από την επιγραφή βεβαιώνεται πως με το θέμα αυτό είχε ασχοληθεί προσωπικά ο Μέγας Αλέξανδρος (Μουσείο Φιλίππων). Kεφάλι από μεγάλο προϊστορικό ειδώλιο, που στηριζόταν σε ξύλο, από τον προϊστορικό οικισμό του Ντικελί-Τας. Η προς τα πάνω στροφή του κεφαλιού θυμίζει κυκλαδικά ειδώλια (Αρχαιολογικό Μουσείο, Καβάλα). Ο αρχαιολογικός χώρος των Φιλίππων είναι ασφαλώς από τους σπουδαιότερους της Μακεδονίας. Στη φωτογραφία, ένα εντυπωσιακό τμήμα του χώρου με κιονοστοιχίες.